Putopisno i neputopisno u “Pismima iz Pariza” Miloša Crnjanskog

     Međuratna književnost, vrijeme čijem okrilju pripada putopisno stvaralaštvo Crnjanskog, period je koji podrazumijeva velike promjene koje se tiču shvatanja i oblikovanja književnog djela. Neke od tih promjena tiču se upravo nastojanja da se ukinu tradicionalne vrijednosti i da se na njihovo mjesto postave nove, a u skladu sa tim javlja se i težnja ka osporavanju struktura i hijerarhija koje su do tada postojale u književnosti, što je kao rezultat dalo dehijerarhizaciju žanrovskog sistema, tj.  dolazi do preplitanja ranije jasno diferenciranih žanrova i stvaranja hibridnih formi te do toga da oni žanrovi koji su ranije bili zastupljeni samo kao marginalne pojave, sada postaju primarni. Takvo organizovanje i vrednovanje struktura književnog djela i samog književnosg sistema, dovelo je do procvata putopisa kao žanra, i to žanra koji svoje mjesto nalazi u okviru onih koji su označeni kao centralni ili primarni (sa tom naznakom da se nagovještaj ovakve upotrebe putopisa kao žanra javlja već i u periodu moderne). O učestalosti putopisa kao žanra u srpskoj književnosti XX vijeka svjedoče djela Jovana Dučića, Isidore Sekulić, Rastka Petrovića, Stanislava Vinavera, Miloša Crnjanskog i drugih.

     Naravno, putopis je postojao i prije XX vijeka, ali u nešto drugačijem obliku. Prvi oblici putopisnih djela javljaju se već u okvirima antičke književnosti. Nije li sama Odiseja sazdana kao djelo čija suština može biti okarakterisana kao putopisna? Putopisno jeste i u osnovi avanturističkih romana (viteških, pikarskih, robinzonada), a žanr putopisa postojao je i u okviru srednjovjekovne književnosti i to kao žanr koji je bio oblikovan na osnovama proskinitariona, svojevrsnog vodiča za one koji se krenuli u obilazak svetih mjesta, gdje je taj vodič uglavnom bio sačinjen od popisa konaka na putu do nekog odredišta i opisa znatnijih građevina na koje se nailazilo na tom putu.

     Za razliku od takvog poimanja putopisnog, djela ovog karaktera u okviru književnosti XX vijeka (a samim tim i putopisna djela Miloša Crnjanskog) prestaju da budu zasnovana na ideji da treba da predstavljaju (p)opis nekih mjesta. Nadrastanjem takvog shvatanja ovog žanra, pisci djela ove vrste nastoje da te (p)opise funkcionalizuju i koriste ih kao povod za određene (lirske) refleksije, iznošenje poetičkih načela, razmišljanja o najrazličitijim pojavama koje pripadaju sferi prirode ili samog čovjeka.

     Kada je riječ o Pismima iz Pariza, neophodno je navesti da je riječ o djelu koje predstavlja jednu sintezu različitosti. Te različitosti uočavaju se na više nivoa – žanrovskom, tematskom, strukturalnom. Riječ je o djelu koje objedinjuje putopisno, epistolarno, lirsko i esejističko i ta simbioza različitih žanrovskih principa omogućila je i književno uobličenje različitih tematskih aspekata i njihovo stapanje u jednu povezanu cjelinu u okviru koje mogu da se razlikuju tri uslovno određena segmenta: pisanje o različitim kulturološkim pojavama, iznošenje poetičkih načela te učitavanje sfere imagološkog i sa njom u vezi pitanje mentaliteta, a ovome je moguće dodati i karakterističan oblik izraza kao nešto što se tiče svih ovih tematskih segmenata.

     Kada je riječ o pisanju o određenim kulturološkim pojavama u okviru ovog djela, misli se na pisanje o različitim vrstama umjetnosti, umjetničkog izraza i kulturnim dešavanjima kojima je pisac ovog putopisa prisustvovao i koje smatra bitnim i vrijednim pominjanja. Tako se piše o novoj generaciji stvaralaca, pozorištu, izložbama, slikarstvu i skulpturi, ali ne i o samoj književnosti, barem ne na takav način. Pominjaće se tu i Odiseja, Njegoš, Laza Kostić, Jakšić i Zmaj te slobodni stih (koji je predmet njegovih eseja), ali ono što se tiče književnosti neće toliko biti zasnovano na prikazivanju pojedinačnih pojava, koliko na ukazivanju na ono opšte i to upravo preko iznošenja poetičkih stavova ili preko svjedočenja o javljanju nove generacije onih koji su ratovali i čiji stihovi ostavljaju ilustracije života i odlaze u zrak, u brda, u večne kolutove.

      Jedan od bitnih segmenata ovog djela svakako jeste pomenuto ukazivanje na elemente poetike za koju se zalagao sam pisac, ukazivanje na odlike i važnost sumatraizma, i upravo su ti dijelovi, pored pomenutog motiva puta i putovanja, najjača spona sa ostatkom stvaralaštva Miloša Crnjanskog. U svojim esejima Crnjanski piše o sumatraizmu (takvo je Objašnjenje Sumatre), Čarnojević iz Dnevnika o Čarnojeviću uzvikuje kako je on sumatraista, a čitav njegov lik izgrađen je na osnovama sumatraističke uvezanosti svega sa prirodom i svega u prirodi, sa posebnim osvrtom na nebo, Vuk Isakovič upija nebo očima i žudi za onim nedostižnim, za onim dalekim, niz stihova Crnjanskog jeste suštinsko pjesničko uobličenje ideja ovog tipa, ideja koje se tiču okretanja prirodi, povezivanja udaljenih prostora (najčešće iskazano preko pokreta „milovanja“ daljina), osjećanja ravnodušnosti prema ženama, povezanosti svega, žudnje prema dalekom:

(Sumatra)

     U ovim putopisima sumatraističko se ogleda u prikazivanju mira koji ostavljaju kamen, nebo i voda, dematerijalizaciji slike grada koji se pretvara u sjenke, pozivanju na oslobađanje od svega, isticanju ljubavi i to one kojom će se vezati i ono što je daleko jedno od drugoga (…) osmeh koji utiče na travu, bezbrižnost koju daju vode, i mir koji nam daju bele, zavejane jele  te naglašavanju povezanosti udaljenog – Došao sam da legnem i tu, da se zagledam u more i prošapućem strasno imena rodnih polja, azijskih ostrva, i dalekih reka, da pomislim na boju leda i snega, oko zemlje i mesečine na nebesima. Nije li u ovim riječima gotovo preslikano ono izrečeno u Sumatri? Sumatraizam je ovdje prisutan i u vidu naglašene čulnosti koja omogućava da se osjeti rast trave, kao što to osjeti Vuk Isakovič (naročito naglašeno prilikom opisa prijema kod biskupa) te u naglašavanju aktivnosti pejzaža (kao što je to slučaj u Seobama, kada je ta aktivnost pejzaža naglašena u onim momentima kad se prikazuje kretanje Vuka Isakoviča dok leži na kolima) pa se navodi – Sve se ljuljalo nad nama, ostrva, brda, nebesa.

     U djelima čija se suština može odrediti kao putopisna i koja, određena tim putovanjem, tj. promjenom mjesta, podrazumijevaju odnose domaće – strano, poznato – nepoznato, staro – novo, viđeno – neviđeno, prisustvo imagološkog aspekta je gotovo neminovno. To imagološko pitanje poimanja Drugog, ali i slike samog sebe preko načina na koji se vidi to Drugo jeste ono što je prisutno i kod Crnjanskog i navedene binarne opozicije (domaće – strano, poznato – nepoznato, staro – novo) i jesu ono na čemu počiva putopisna slika svijeta. Ono što vidi poredi sa onim što mu je poznato i Rastko Petrović u svojoj Africi pa piše kako ga zvuci majmuna podsjećaju na lavež pasa noću ili kako je posjednik kamiona tamo, ono što je kod nas brodovlasnik dok Isidora Sekulić piše o prirodi odnosa prema starim devojkama u Srbiji i u Norveškoj i na taj način ukazuje na različitosti mentaliteta dva udaljena naroda. Ni Crnjanski neće ostati samo na prikazivanju onog Drugog, onog novog sa čim se susreće na putovanjima, već će nastojati da prikaže i sliku mentaliteta naroda kojem i sam pripada. Tako će se u više navrata spominjati ono slovensko, na primjeru čuđenja drugih Slovenima koji se više ničemu ne čude, slovenske rođenosti za patnju ili slovenske žeđi sa obožavanjem. Na tom imagološkom poimanju svijeta zasnovan je Roman o Londonu, što opet svjedoči o povezanosti ovih putopisa sa ostatkom stvaralaštva ovog pisca i jednoj utemeljenoj i jasno definisanoj poetici koje se drži.

     Pored sadržajnih elemenata ovih putopisnih tekstova, neophodno je ukazati i na sam postupak građenja, tj. na način kako je to sadržajno ostvareno i oblikovano. U vezi sa tim, ovdje se može pomenuti ono što se pominje i kada je riječ o romanesknom stvaralaštvu Crnjanskog, a to je preoblikovanje poetskog iskaza u prozni. To prenošenje rečenice stiha na prozno djelo kao rezultat dalo je ritmičnost i muzikalnost izraza, a ostvareno je ponavljanjima i specifičnim sintaksičkim odstupanjima. Neke od rečenica, klauza ili sintagmi koje se ponavljaju takve su prirode da ukazuju na ključne stavke i samim njihovim ponavljanjem teži se isticanju značenja koje nose. Tako će se ponavljati iskazi sve je u vezi, pružam ruke i milujem svu obalu, milujem rukom svu obalu, tačnije iskazi koji nose suštinska određenja sumatraističke poetike, a koji se u sličnom obliku javljaju i u stihovima pojedinih pjesama Miloša Crljanskog. Rečenica često biva izlomljena zarezima, baš kao i u romanima, te se time utiče na ritmičnost izraza, ali se i pažnja čitalaca usmjerava na one detalje koji bi bez takve rečenične organizacije mogli biti zanemareni.

     Jedno od specifičnih pitanja svakako jeste i ono koje se tiče problema perspektive. Ta složenost može se raščlaniti na dva osnovna segmenta: pitanje kako se nešto posmatra i pitanje ko je taj ko posmatra.  Specifičnost načina na koji se posmatra nešto ogleda se i u aktivnosti pejzaža (pejzaž je aktivan, a lik ili lirski subjekat biva pasivan), ali i u upotrebi postupka ogledala. Ogledalo je svoju funkcionalnu ulogu našlo i u romanu Seobe, a ovdje se taj efekat ogledalnosti postiže najčešće u onim dijelovima u kojima se opisuje neka vodena površina. Tako se vide zvjezdane površine u rijekama ili se u vodi ljulja ostrvo Pariza.

     Pitanje fokalizatora, onoga ko vidi, ovdje može da se posmatra kao nešto što karakteriše udvojenost. Onaj koji vidi, onaj koji posmatra, ovdje se stapa i sa samim piscem (dakle sa onim ko pripada objektivnoj stavrnosti, onim ko izlazi izvan okvira književnog djela), ali i sa onim Ja koje je dio samog djela, onim Ja koje se može posmatrati kao još jedan od likova (ili lirskih subjekata u poeziji) koji su nosioci sumatraističke poetike. Tako i pitanje fokalizacije, onoga što se vidi, biva određeno tim poetičkim načelima. Ne obraća se pažnja na apsolutno sve, već na ono što odgovara poetičkoj zamisli, kao što ni Vuk Isakovič ne obraća toliko pažnju na ratna zbivanja u samom ratu, već na prirodu i sebe u njoj.

     Pristup Crnjanskog putopisu kao žanru, a i pristup drugih (puto)pisaca XX vijeka, jasno upućuje na približavanje različitih oblika stvaranja koji bivaju objedinjeni onim što se može označiti putopisnim postupkom. Sama hibridnost putopisa kao žanra i njegova mogućnost da objedini i ono izvorno putopisno i romaneskno i esejističko i lirsko i epistolarno uticala je na njegovu zastupljenost među piscima koji su stvarali u ovom periodu. Izbor onoga o čemu se piše i onoga kako se piše, često biva određen upravo poetičkim načelima tog pisca ili vremena u kojem stvara. Tako Dučić u svojim putopisima piše o onima mjestima koja su mu poslužila za pisanje o ljepoti, božanskom i smrti, trima temama koje smatra najvećim i koje su zastupljene i u njegovom pjesništvu, Isidora Sekulić koristi pisanje o prostranstvima Norveške da bi ukazala na pitanje samoće kao jedan od čestih motiva sopstvenog stavralaštva (prisutan i u djelima Saputnici i Kronika palanačkog groblja), Rastko Petrović piše o Africi u vremenu kad se javlja opšti interes za afričku kulturu i kad ona ulazi u tokove tadašnje umjetnosti kao baza nekim pravcima i pokretima kakav je i kubizam, a Crnjanski koristi Pisma iz Pariza da bi ukazao na sumatraizam, potvrdio karakterističnu poetiku koje se držao te u putopisima objedinio i ono putopisno i ono primarno neputopisno.