Timor mortis – Slobodan Selenić

Roman Timor mortis Slobodana Selenića predstavlja djelo u kojem se, na različite načine i u raznim vidovima, kroz samu radnju, prožimaju elementi mentaliteta, i to mentaliteta jednog (srpskog) naroda, kao i prikaz mentaliteta drugih naroda uz pokazivanje svih onih pojava koje nastaju kao posljedica njihovog dodira koji, gotovo uvijek, ima snagu sudara. 

           U mješavini čisto umjetničkih (književnih) elemenata apsolutno baziranih na estetskom, učitavanja istorijskih događaja i pravljenja aluzija koje treba da posvjedoče o svim istorijskim, političkim, kulturnim i duhovnim promjenama i načinu na koji su se one odrazile na život čovjeka kao pojedinca, uz pojam mentaliteta, javljaju se i elementi stranosti (stranost na relaciji Ja i Drugi, tj. Ja i Ne-Ja i stranost u samom pojedincu), pitanje i pokušaj pronalaska vlastitog identiteta (preko definisanja onog Ja) te pokušaj da se razazna, tj. da se uspostavi granica svijesti između realnog i imaginarnog.

          Način na koji je organizovan roman na nivou same radnje je na tragu Držićevog „teatra u teatru“ i Andrićeve „priče u priči“. U vezi sa tim, čitalac o događajima saznaje na osnovu priče Dragana Radosavljevića koji, uporedo, pokušavajući da prikaže život Stojana Blagojevića („pakračka posvećena istorija“)  i događaje koji su se odigrali u njegovoj mladosti, prikazuje i događaje iz svog života, tj. vremena neposredno prije i nakon Stojanove smrti. U svakom slučaju, riječ je o homodijegetičkom naratoru čija pozicija varira od one u kojoj ima ulogu svjedoka, do one u kojoj je riječ o autodijegetičkom pripovjedaču (kada pripovijeda o sebi).

          Kada je riječ o priči Stojana Blagojevića, koju Dragan pokušava da zapiše, ona je prikazana kao oličenje Platonovog entuzijazma („S vremena na vreme, kada ga ponesu reč i vizija, rado glumi potpunu zanesenost slikama iz prošlosti.“)  gdje pisac nema mogućnost upravljanja svojim djelom, jer je ono to koje ima snagu pokretača, snagu koja dolazi i koja postoji izvan stvaraoca („…sledim put kojim me je povela olovka prosvetljena nekom svojom, dubljom i starijom mudrošću…“) .

          U svojoj težnji da pronađe ono što je najbliže objektivnoj istini, Dragan Radosavljević pokušava da prikupi razne izvore, pored same priče starog Stojana, te se tako, sa razvojem radnje, otkrivaju različitosti proizašle iz posmatranja istih pojava ili procesa, ali sa različitih aspekata. Tek takav način građenja priče dovodi do onoga što se može nazvati istinom (i to po Hegelovom određenju istine, gdje je istina označena kao cjelina).

         Pri označavanju elemenata mentaliteta, pisac nastoji da ukaže na pojedinosti specifične za jedan narod, ali ne u vidu izolovanog sistema, već kroz povezivanje sa svim onim što stupa u bilo kakav dodir i što na bilo kakav način može da utiče na preoblikovanje mentaliteta tog naroda.

          Počevši od opštih, politički i istorijski uzrokovanih karakteristika, daje se naznaka kojom se objašnjava tragičnost i specifičnost prostora i naroda koji tu žive. Riječ je o naznaci koja ukazuje na učestalost ratovanja na Balkanu, a ona se spoznaje preko dijaloga između Stojana Blagojevića i Dragana Radosavljevića, sažetog u svega dvije rečenice („Objasnih, mada me ništa nije pitao: Oslobađaju Beograd. Klimnuo je glavom potvrđujući da zna, pa ravnodušno rekao:  Još jednom.“) .

          Upravo je ta učestalost ratovanja i sukoba uticala na građenje slike naroda o samom sebi, prožete čvrstim osjećanjem samouvjerenosti i sigurnosti („Će d’okvasi gaće Švaba ako oće d’uđe u Beograd.“) . Tu hrabrost srpskog naroda, koja se ustaljeno definiše kao prkos, Starac će eksplicitno da osudi i svrsta je u okvire ludosti („Za glupost, Auditore, kakvu hrabrost! Hrabrost je nešto drugo. Za ludost srpsku, Ljubopitljivi, koju vi blagonaklono nazivate prkosom.“) čime jasno osuđuje i smatra pogrešnim načine kojima se nastoji postići neka promjena, a koji se vijekovima ne mijenjaju pa, samim tim, do prave promjene ne mogu ni dovesti.

          Kao što je već navedeno, ne prikazuje se samo mentalitet jednog naroda za sebe i po sebi, već se nastoji pokazati i način njegovog funkcionisanja u dodiru (ili sudaru) sa drugim narodima i njihovim mentalitetima. Tako će se pored prikaza Nijemaca u okupiranom Beogradu, na više mjesta naći i opisi Hrvata i njihovih težnji i nastojanja, a sam sukob srpskog i hrvatskog naroda je definisan imenovanjem i jednih i drugih kao poluludih („…Srba i Hrvata, dva – iz sandučkih dokumenata nedvosmisleno proizilazi – poluluda naroda.“)

          Nakon definisanja i određivanja mentaliteta naroda o kojima se piše, stvorena je podloga za bavljenje problemima koji se javljaju kao elementi identiteta i stranosti i koji su apsolutno povezani sa pitanjem mentaliteta, sa njim se prožimaju te iz njega i proizilaze.

           Pri određivanju identita, pisac se bazira i na idenitet u svom najširem značenju – identitet čovjeka kao homo sapiensa, zatim na identitet naroda, ali i na identitet čovjeka kao pojedinca, gdje se ovo posljednje značenje identiteta i njegovo upoređivanje sa ostalim najčešće povezuje i preklapa sa problemom stranosti.

         U svom opštem značenju, identitet se odnosi na pitanje čovječnosti i svega onog što čovjeka čini tim što jeste, tim čime se smatra. Tako se Draganovoj neprestanoj težnji da uspostavi i ostvari moralni imperativ, kod sebe, ali i kod drugih („…o nuždi moralnog ozdravljenja, o prvenstvu osećajne čistote, bez koje telesno uzdržavanje ne znači ništa…“)  oprečno postavlja Starčevo iznošenje nihilističkog  stava u kojem su ljudi definisani na osnovu čisto fizičkih elemenata koji ih čine, a ne na osnovu svojih moralnih ili društvenih stavova, i svi svedeni na isti nivo („Čovek nije čovek zbog svojih društvenih obzira, već je to što jeste zato što ima reva, krvotok, rasplodni nagon koji, priznaćete, mnogo ljudskije zadovoljava fuksa nego obešeni šnajderski kalfa.“).

          Pri definisanju identiteta naroda, akcenat se stavlja na pitanje jezika i vjere i težnju ka samostalnosti u svakom pogledu („Zar ćemo sada govoriti križ, a ne pravoslavno krst? Hoćemo li naše svete oce zvati svećenicima, a ne popovima?“) . Sukob proizašao iz težnje ka uspostavljanju i očuvanju različitih identiteta definisan je označavanjem predvodnika suprotne strane i njegovih istomišljenika istim nazivom („pasmina starčevićevska“  ili „starćevičevci“ ). Nešto slično se javlja i u drugom Selenićevom djelu, u romanu Ubistvo s predumišljajem  – „TO JE SVET, JOVANE, U KOJI ĆE KRSMANI UĆI LAKO, A MI, ILI UZ NjIH, ILI NIKAKO“ , gdje ime Krsman prerasta u zajedničku imenicu krsmani kojom su imenovani svi oni slični njemu.

          Pitanje identiteta naroda predstavljeno je i sa svojim uticajem na život pojedinca te se tako brak između Stojana Blagojevića i Milje Grubićeve predstavlja sa strane svih političkih nesuglasica između njih dvoje i stavlja se u sferu rodoljublja (ili nedostatka istog).

          Motiv stranosti se u ovom romanu javlja na više nivoa. Može se posmatrati u vidu stranosti koja je posljedica nepripadnosti datom vremenu, gdje je riječ o uspostavljanju distinkcije na relaciji Ja i Ne-Ja (gdje se Ne-Ja odnosi na objekat, odnosno svijet oko subjekta označenog kao Ja) i Ja i Drugi (gdje Drugi predstavljaju ostale subjekte koji dolaze u dodir sa subjektom označenim kao Ja). Pored tog vida stranosti, javlja se i stranost kao posljedica nepripadanja datoj okolini (riječ je o stranosti koja može da se poveže sa prvim tipom, ali ne mora, ukoliko se ne radi o različitim vremenima) i stranost koja se javlja u samom pojedincu kao rezultat uviđanja sebe kao spoja suprotnosti i pokušaja da se te oprečnosti definišu i jasno odrede.

          Stranost kao rezultat nepripadanja određenom vremenu može se pratiti na primjeru Stojana Blagojevića i Dragana Radosavljevića. O Stojanu i njegovom identitetu kao pojedinca, objektivna istina se saznaje tek na osnovu novinskih članaka koje Dragan pronalazi. Ti podaci se ne podudaraju sa onim što se nalazi u Stojanovoj priči te prdstavljaju dokaz o upitnosti istinitosti istine. Stojan predstavlja apsolutno olučenje pojedinca koji na prvo mjesto stavlja politiku prilagođavanja, politiku akomodacije subjekta prema objektu jer je jedino takav način prilagođavanja moguć           („ Naravno, Stojan je svoja vrludanja između ubeđenja i koristi, između odećanja i razuma, između ideala i svakodnevnice opravdao, kako to već biva, potrebom prilagođavanja svijetu koji nikada nije voljan prilagoditi se pojedincu.“). Posljedica te njegove politike postojeće situacije i makijavelističkih stavova je činjenica da on ostaje bez jasno utvrđenih političkih stavova. Taj njegov nedostatak kao pojedinca će se odraziti na njegov brak i tako pokazati kako sudbina i identitet pojedinca utiču na identitet naroda kojem pojedinac pripada. Prava Stojanova stranost se uočava nakon njegovog prelaska iz Zagreba u Beograd (koji je opet podstaknut ličnim interesom) gdje on, nakon izvjesnih promjena koje zahvataju prostor na kome se nalazi i čine svojevrsnu granicu između dva različita perioda, ostaje izvan zajednice („Vremena su se brzo menjala, a Stojan je stajao u mestu, valjda zato što je ušao u doba kada čovek gubi dragocenu umnu sposobnost hitrog uvažavanja novih okolnosti.“).

          Jedna vrsta stranosti koja se odnosi na lik Dragana Radosavljevića, takođe, je povezana sa pitanjem vremena. On ostavlja utisak stranca u vremenu u priči Stojana Blagojevića, a to se uočava na osnovu njegove nemogućnosti da shvati suštinu događaja o kojima Starac priča i da utvrdi njihovu istinitost. To se mijenja tek nakon njegovog uloženog napora da u ubzir uzme razne izvore (ne samo Stojanovu priči, već i novinske članke) koji će da mu daju uvid u opšte stanje tog perioda.

          Kao stranac na relaciji Ja – Drugi, prvenstveno može da se izdvoji lik Milje Grubićeve. Njeno izraženo i nepokolebljivo rodoljublje („Milja je bila, pre svega, srpsko-pravoslavna patriotkinja…“) , odbijanje da „poje hrvatsku pjesmu“ i borba za očuvanje srpskog jezika i vjere izdvajaju Milju iz okoline te se i na nju može primijeniti Selenićeva odrednica – došljačka energija. Toj stranosti se pridodaje i veza koju pravi između knjige (konkretno Džejn Ejr Šarlot Bronte) i života, gdje nastoji da određene događaje iz knjige prenese u svoj život, ali i da događaje iz života prepoznaje u knjizi.

          Poziciju stranca ima i mlada Biljana, koja stoji na granici između sela i grada, prošlog i tadašnjeg vremena, iskonske neiskvarenosti i moralne poročnosti („I mada ću, naravno, vremenom shvatiti…da Biljana jeste fuksa, ja sam u našoj susetki uvek, zbog njenog neponovljivo bezazlenog lica, video i – devojčicu.“). Njena želja da bude prihvaćena i potvrđena u odnosu Ja – Drugi ogleda se kroz njene izmišljene i često mijenjane priče o svom djetinjstvu te navici da svima daje nadimke kako bi ih imenovanjem koje njoj odgovara približila sebi. Ona u sebi sjedinjuje lik osobe koja nije u stanju da mrzi te svaki loš događaj zaboravlja  (tako iz svijesti nastoji da obriše i događaja kada je Dragan silovao), osobe koja predstavlja oličenje Velike Majke (njena bezrezervna ljubav prema Tetuljici i cjelodnevna pomoć ranjenim vojnicima) i osobe koja se odala poročnosti, ali ne sa zlom namjerom i ne sa povezivanjem iste sa najvećom izdajom, svojstvenom ostatku njene okoline. Ta Biljanina rastrzanost između onoga što jeste i onoga što drugi smatraju da jeste ili bi trebalo da bude, dovodi do krajnje žrtve gdje ona, na tragu Isusove žrtve za spas čovječanstva, strada za zločin kojeg nije svjesna, čin koji u njenoj svijesti nije projektovan kao zao („Kada se Biljanino telo, nabijeno na letvu, beživotno oklembesilo u rukama četiri pomagača, u strahu su ga, ćutke, bacili na zemlju. Gomila je počela da se razilazi. Učinila je nešto što nadilazi zlost koju su joj darivali njeni tvorci. Prekoračila je sebe i uplašila se svoga dela.“). Njeno stradanje predstavlja neminovnu žrtvu koja treba da predstavlja simbol prekretnice, prelaza između dva perioda i dokaz da do stvaranja novog svijeta može doći samo rušenjem starog.

          Druga vrsta stranosti (pored one koje je rezultat vremena u kojem se nalazi, a kojem ne pripada), koja se javlja u liku Dragana Radosavljevića je ona koja je u potpunosti sadržana u njegovom Ja. O toj stranosti se najbolje saznaje onda kada on ima ulogu autodijegetičkog naratora, tj. kada pripovijeda sam o sebi („Sada moram govoriti o sebi…“) .

          Osnovna razlika koja u njegovoj svijesti dovodi do podjele njega kao bića jeste ona između fizičkog i duhovnog. Nastojeći da prevaziđe svoj fizički nedostatak, Dragan nastoji da negira svijest okoline i njen uticaj na njegovo bivstvo. Iz tog negiranja izrasta i njegov intelektualni razvoj, ali i negiranje seksualnosti, koja će da se javi i da dovede do dijeljenja njegovog bića („…spojio se i moj noćni erotski košmar sa mojom dnevnom preobratilačkom trezvenošću. Dve moje, brižljivo odvojene polovine su se upoznale.“)  koje će da promijeni i njegovu svijest o sebi samom. Okidač tog preobražaja je susret sa Biljanom i pokušaj razaznavanja njenog lika. Pokušavajući da održi život kakav je za sebe kreirao, Dragan nastoji da Biljani nametne moralni imperativ, ali njenim buđenjem fizičkog i požudnog u njemu i postavljanjem samo jednog pitanja („A ti, Drakče? Što ti činiš sebe što ne voliš?“), Dragan Radosavljević biva prinuđen da napusti iluziju o svom postojanju izdvojenom od svih drugih i svom ubjeđenju da čini samo ono što njemu odgovara bez uticaja mišljenja okoline te njegova nadmoćnost nad samim sobom postaje besmislena. Težnja da ne dođe do promjene koja je već inicirana, dovodi do negiranja Drugog Ja i svega što izlazi izvan okvira onoga što on želi svjesno da učita u okvire svoga Ja. Time se negira postojanje druge polovine, a samo sinteza tog Ja (ne sopstvena slika o tom Ja, koja je najčešće samo dio ukupnog Ja) i onog označenog kao Drugi čini cjelinu, dok sukob prvobitnog Ja i onog što se prepoznaje u objektu dovodi do promjene, tj. procesa koji dovodi do potpunog ostvarenja. Trenutak koji u Draganu dovodi do buđenja svijesti i udaljava ga od fatalnog ishoda je onaj kada on spoznaje ljubav, ljubav prema Biljani kao biću koje predstavlja spoj naizgled nepomirljivih suprotnosti („Volim onu devojčicu. Što je vaspitavam.“).