Istorija književnosti, umjetnosti i civilizacije kroz istoriju hljeba: Kruh naš

(Predrag Matvejević, Kruh naš, Zagreb, 2009)

 Pišući o hljebu (kojem je posvetio i jedno poglavlje u svojoj knjizi Druga Venecija), Predrag Matvejević u knjizi Kruh naš ukazuje na njegove različite aspekte – period nastanka, istorijski razvoj i promjene koje je taj razvoj sa sobom povlačio, značaj i ulogu koju je imao, jezičke karakteristike imena koja je nosio (u raznim vremenima i kod raznih naroda), te status koji je imao kao motiv često javljan u različitim vidovima umjetnosti. Priča o hljebu u Kruhu našem tako postaje i priča o književnosti, umjetnosti i civilizaciji.  (Pri)povijest pojedinačnog kao (pri)povijest opšteg.

Kruh je proizvod i prirode i kulture.

Bio je uvjetom mira i uzrokom rata, zalogom nade i razlogom očaja.

 

Hljeb kao motiv prisutan u književnosti Matvejević pronalazi još u Epu o Gilgamešu, gdje se spominje kako je Enkidu, nakon što je brstio bilje sa gazelama i sisao mlijeko zvijeri, bio iznenađen kad je prvi put okusio hljeb. Ukazuje Matvejević i na riječi Hipokratove da hljeb pripada mitologiji, kao i na to da je kao motiv svoje mjesto našao i u Homerovima epovima – Ilijadi i Odiseji, kao i u latinskoj prozi i poeziji. Jedan zapis u Knjizi mrtvih svjedoči o javljanju motiva hljeba kod Egipćana: Ja  živim kao sjemeno zrno, rastem kao zrno sjemena. Ja jesam ječam… Moj kruh je na nebu uz Boga Sunca. Upućuje se i na primjere biblijskih i apokrifnih tekstova u kojima se javlja ovaj motiv, a njegovo prisustvo potvrđeno je i kod Dantea (blažen je onaj koji sjedi za stolom gdje se jede hljeb anđela), Petrarke (voda i hljeb važniji od dragulja), u Leonardovim bilježnicama, kod Šekspira (u Ričardu II i Romeu i Juliji), te kod Servantesa.

Kruh se javlja u književnosti od samih početaka i književnosti i kruha.

Istorija hljeba prati i istoriju religija, kao i istoriju civilizacije uopšte. Matvejević tako piše o hrišćanstvu koje je hljeb posvetilo i time nastavilo tradiciju mitova Vavilona i Mesopotamije, ukazuje na problematiku koja se tiče beskvasnog hljeba, piše o hadžiluku i preporuci hodočasnicima da nakon obilaska svetišta ne jedu tešku hranu, već da obroke svedu na lagane somune, kakvi su hubza, ragifa, rakika. 

Rođen je u pepelu, na kamenu. Kruh je stariji od pisma.

Pripovijest o kruhu oslanja se i na prošlost i na povijest.

Istorijski gledano (a uzimajući u obzir da storija o hljebu prevazilazi granice istorije, ako se uzme u obzir navod da je hljeb stariji od pisma), postanak hljeba dovodi se u vezu sa jednim trenutkom preobražaja: preobražaja nomada u starosjedioca i lovca u pastira i ratara.

Dosta pažnje posvećeno je i lingvističkim pitanjima koja su u vezi sa pojavom i razvojnim putem hljeba. Navodi se niz naziva koji su se u različitim periodima i u različitim krajevima svijeta koristili prilikim imenovanja različitih vrsta hljeba, kao i niz izreka i ustaljenih fraza u kojima je hljeb našao i zadržao svoje mjesto. Matvejević tako piše o riječi pane(m) i latinskim i romanskim izvedenicama  i složenicama nastalim od te riječi (compagnone, compagno, copain), koje svjedoče o ideji povezanosti, zajedništva i srodnosti kao srži onoga što sam hljeb predstavlja. Piše se i o grčkom obliku klibanos (označava posudu za pečenje) i oblicima hlaibaz (protogermanski i gotski), hlaifs (staroengleski) te našem hljeb, kao i o riječi far, koja je u starijem latinskom označavala sve vrste žitarica i za koju se smatra da je srodna oblicima har i bar u Egiptu i Palestini., te iz čijeg je korijena nastao i opšteromanski naziv za brašno: farina.

Pisanje o izrekama ili frazeologizmima koji se tiču hljeba, nemoguće je zamisliti bez spominjanja panem et circenses. Pored toga, posebna pažnja posvećena je i statusu hljeba u okviru romske kulture. Pored pojedinačnih riječi (marno = hljeb, arho = brašno, bok = glad, hav = jesti), navodi se i niz izreka:

Kana bi e čorhe marena marnesa, vov bi lengo vast čumidela. 

(Kad bi siromaha tukli hljebom, poljubio bi im ruku.)

***

Kana bi ovela ne phuo marno savorenge, čuče bi ovena vi e khangira vi e krisa.

(Da ima na zemlji kruha za sve, opustjele bi i crkve i sudnice.)

Mnogo je običaja koje Matvejević opisuje, a koji svjedoče o neraskidivoj vezi između hljeba i kulture, hljeba i svih segmenata ljudskog života. Jedan od njih tiče se čina stavljanja sredine hljeba na posjekotine da bi se zaustavila krv, a drugi je u vezi sa mumijom Egipćanke Merit, uz čije je tijelo položeno i preko pedeset hljebova, čime se pokazuje da je u Egiptu hljeb smatran za nešto što je čovjeku neophodno i u ovom, ali i u zagrobnom životu.

Pretposljednje poglavlje nosi naslov Slike i priviđenja i posvećeno je motivu hljeba u slikarstvu i umjetnosti. Daje se slika osnovnog staroegipatskog hijeroglifa koji označava hljeb, niz djela koja pripadaju antičkoj umjetnosti, a koja sadrže uobličen motiv hljeba, piše se o raznim arabeskama koje svojim oblicima podsjećaju na lepinje i hljebove. To poglavlje završava katalogom fotografija na kojima su predstavljenje razne skulpture i slike kojima je zajednička upravo ta povezanost sa hljebom.

Posljednje poglavlje posvećeno je navođenju osnovnih razloga koji su autora natjerali da napiše Kruh naš, a ti se razlozi, u većini slučajeva, odnose na periode nedostatka hljeba, periode gladi, a povezani su i sa pričom o jednom Pjotru i Vladimiru.

Htio sam pomoći starcu svijetlih očiju, čije je grudi i ramena prekrivala platnena rubaška, pohabana ali čista. Nije prihvatio smotuljak što sam mu pokušao gurnuti u džep. Vratio ga je ispričavajući se. Zamolio me da mu, umjesto novca, napišem pismo o kruhu koji je i sam toliko želio, kojega ni danas nema dovoljno za svoje najbliže.

Ovom knjigom stvoreno je jedno djelo koje istinski ukazuje na to da put hljeba u velikoj mjeri pokazuje i put čovjeka, put njegove istorije, umjetnosti i civilizacije uopšte.