Toni Morison: Voljena | Odmor kroz knjige (I dio)

Ovaj post trebalo bi da bude nekakva ljetna varijanta onih Mjesec kroz knjige postova, u kojima vam u kraćim crtama predstavljam sve knjige koje bih pročitala u toku jednog mjeseca. Ali s obzirom na to da se ispostavilo da su knjige koje sam izabrala za plažu vrlo inspirativne za nešto duže tekstove, palo mi je na pamet da ovaj post podijelim u tri dijela, tj. da svaki roman dobije svoj posebni tekst. Uglavnom, počinjemo s romanom Voljena autorke Toni Morison, a naredna dva posta biće posvećena Eleni Ferante i Ketrin Arden.

Roman Voljena moj je prvi čitalački susret s Toni Morison. Riječ je o romanu zasnovanom na priči o ropstvu, oslobođenju, crnačkoj kulturi, ženskosti, majčinstvu i složenosti koja proizilazi iz odnosa među tim (a i mnogim drugim) stavkama.

Već na samoj poleđini knjige čitaocu se nudi ključni događaj, onaj čin koji objašnjava postupke nakon njega, a koji je pojašnjen svim onim što mu je prethodilo. Tako čitamo da je radnja romana lokalizovana u Ohaju, u periodu nakon Građanskog rata, a da je junakinja odbjegla robinja Seta, u čijem se novom domu smjestio i duh njene ćerke Voljene; ćerke koju je ona ubila plašeći se da će ih vratiti na imanje s kojeg je pobjegla na kraju svoje trudnoće; ćerke koja je tako postala simbol isprepletene veze ljubavi, straha i smrti (koja se postavlja kao bolja od bilo koje druge opcije); ćerke koja na grobu nema nikakvu drugu oznaku do uklesane riječi voljena. Ne, otkrivanje ovog događaja prije samog početka nije nikakav propust niti nešto što umanjuje doživljaj čitanja. Namjera autorke jeste bila da čitaoca gurne u svijet priče bez nekih posebnih uvoda i pripreme, a ovaj događaj, koliko god snažan, potresan i od ključne važnosti bio, ipak nije vrhunac radnje, a ni tačka u koju se slila srž romana.

Jedan sloj narativa u romanu Voljena tiče se onog opšteg: problematike robovlasništva, užasa koje je ropstvo nosilo sa sobom, ali i posljedica koje su došle nakon njegovog formalnog kraja. Sveukupnost takvih sudbina adresirana je već u posveti na početku romana: Sixty million and more (Šezdeset miliona i više). Međutim, unutar tog sloja iščitavamo i narativni sloj posvećen posebno pitanju oslobođena žena i onoga što sloboda može da im znači. A tek unutar tog sloja pitanje pojedinačnih sudbina junakinja (prvenstveno) i junaka romana. U predgovornom tekstu za ovaj roman autorka piše sljedeće:

Sad mi se čini da me je upravo šok od oslobođenja naveo na razmišljanje o tome šta reč “slobodna” uopšte znači ženama. Osamdesetih godina još su se vodile žučne debate: jednaka plata, jedna tretman, pristup profesijama, školama… i izbor bez stigme. Udati se ili ne. Imati decu ili ne. Te su me misli neizbežno odvele drugačijoj istoriji crnih žena u ovoj zemlji ― istoriji u kojoj brak nije bio podržavan ili je bio nemoguć ili zabranjen zakonom; u kojoj je bilo obavezno rađati decu, ali “imati” ih, starati se o njima ― drugim rečima biti roditelj ― nije, kao ni sloboda, dolazilo u obzir.

U nastavku istog teksta Toni Morison piše i o ličnosti koji je poslužila kao jezgro za konstrukciju lika Sete. Riječ je o Margaret Garner, mladoj majci o kojoj se pisalo u članku u Crnoj knjizi (The Black Book), a koja je pobjegla iz ropstva, uhapšena te je ubila jedno dijete, a drugu djecu pokušala ubiti kako bi izbjegla njihovo vraćanje na imanje robovlasnika od kojih je otišla. Na taj je način istorijska baza poslužila kao svojevrsni predložak za lokalizovanje radnje romana, a jedna konkretna životna priča kao podtekst za  izrazito kompleksne karaktere i narativ koji iz postupaka im proizilazi.

Stoga ću izmisliti njene misli i utkati ih u podtekst koji je u suštini istorijski tačan ali ne i strogo činjeničan, da bih povezala njenu priču sa savremenim pitanjima slobode, odgovornosti i “mesta” žena. Junakinja će predstavljati prkosno prihvatanje srama i straha; prihvatiće posledice izbora čedomorstva; uzeti svoju slobodu.

Međutim, složenost na tom užem narativnom planu (onom o postupcima i krivici jedne žene koje je primorana ili se odlučila (a istini najbliže vjerovatno: i jedno i drugo istovremeno i prožeto) na jedan takav čin ogleda se i u tome da autorka ne piše samo o Seti, o ulozi majke koja ubija djecu, ona piše i o drugoj strani i čini je aktivnim dijelom priče, nekad toliko stvarnim da potresa granice naše sigurnosti u to da li je ono što nam se pokazuje u redovima knjige zaista stvarno u svijetu priče, u stvarnosti likova, ili je ipak u sferi irealnog. Prostor i glas daju se i ubijenoj.

Kada ostavimo po strani sva ova pitanja odnosa socijalnog i individualnog, istorijskog i literarnog, realnog i irealnog, svakako se kao jedno od ključnih pitanja romana nameće pitanje krivice i istinsko majstorstvo kojim je ona pretočena u literarni narativ ovakve snage. Neopravdanost ovakvog čina po sebi ni u jednom se trenutku ne dovodi u pitanje. Krivica se tako nameće kao sasvim logičan ishod. Krivica koju (treba da) osjeća Seta i krivica koju joj ostali pripisuju. Međutim, čin dobija u potpunosti na složenosti tek kad se posmatra u kontekstu u koji je stavljen. Tu više nemamo samo slučaj neke osobe koja iz nekog razloga ubija drugu osobu, dijete. Tu se upliće pitanje straha za održanjem, života koji to nije i smrti koja je izlaz. I možda najbitnije ― slobode. Slobode izbora, slobode življenja, prava na oslobođenje, upitnosti smisla života bez slobode, slobode majčinskog odlučivanja o slobodi sopstvenog djeteta. Krivica se tako usložnjava, a krivci umnožavaju.

Granice tako postaju manje jasne, kao i sam završni dio romana Voljena, koji leluje negdje na međi realnosti i magičnosti svijeta priče, tj. stvarnosti u kojoj su smješteni likovi. Na tom nerazjašnjenom putu ostavljeni su i oni i čitaoci, ali i jedni i drugi s osjećajem da su prisustvovali nečem velikom.

Čitajte o romanu Najplavlje oko Toni Morison ovdje.